Замак

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Мірскі замак

За́мак (лац.: castellum, «форт», здрабн. ад лац.: castra «лагер, табар»; фр.: château, cheitel; усходнесл. град, двор) — замкнутае абарончае збудаванне і адначасова ўмацаванае жытло або галоўная сядзіба феадала ў часы Сярэднявечча[1] (Гл. таксама: навуковая класіфікацыя).

Замкі распаўсюдзіліся ў Заходняй Еўропе ў IX—XIV стст., на землях Русі — не пазней за XII ст.

Звычайна замкі будаваліся на цяжкадаступных месцах: на астравах, залуках рэк, высокіх пагорках або ў гарах і пад. Пачаткова замкі складаліся з драўлянай вежы, абгароджанай тынам і абведзенай валам і/або ровам. Замак, у адрозненне ад умацаванняў горада, не меў задачы абараняць штосьці па-за ім самым, і мог размяшчацца на мясцовасці, зважаючы выключна на абараназдольнасць. Фактычна, само існаванне мясцовасці, добра прыдатнай да абароны, магло быць выключнай прычынай пабудовы замка. Пры слаба развітай тэхніцы аблогі ранняга сярэднявечча замак мог стацца практычна нездабыўным і даць свайму гаспадару фактычную незалежнасць ад параўнальна слабай тады цэнтральнай улады.

Гл. таксама: плесі, данжон, бергфрыд, вежа валынскага тыпу, шэл-кіп, мотэ.

З цягам часу замкі ператварыліся ў складаныя комплексы абарончых каменных збудаванняў. Па ўмацаванні цэнтралізаванай феадальнай улады ў краінах Еўропы ў пазнейшым сярэднявеччы, але асабліва — з развіццём артылерыі ў XV—XVI стст. замкі паступова страцілі сваё ваеннае значэнне.[2] З XVIII ст., замкамі называлі мураваныя турмы.

Тэрмін[правіць | правіць зыходнік]

Спецыялізаваныя погляды на класіфікацыю і прыналежнасць збудаванняў да ліку замкаў дадаткова звяртаюцца таксама да такіх мерак, як наяўнасць у складзе пэўнага паселішча элементаў сістэмы ўмацаванняў, жытла, культавых і гаспадарчых (архітэктанічны), або форма і памеры паверхні, спецыфіка жылога і гаспадарчага будаўніцтва, магутнасць культурных напластаванняў, наяўнасць спецыфічных прадметаў і інш. (археалагічны), або выкананне збудаваннем ролі адміністрацыйнага, гаспадарчага, вайсковага і культурнага цэнтра феадальных уладанняў (гістарычна-сацыялагічны). Але ўзаемна гэтыя погляды не выключаюцца, а дапаўняюцца.[3]

Тэрмін «замак» гістарычна ўжываецца таксама ў дачыненні да старажытных земляных умацаванняў (замкі Холінберы і Ма́йдан), да цытадэляў у некаторых крэпасцях (замкі Бадахос і Бургас)[4].

На землях Русі ў складзе ВКЛ тэрмін «замак» з’яўляецца ў дакументах замест ранейшых «град» і «двор» з XIV ст.[3].

Архітэктура[правіць | правіць зыходнік]

Замак — умацаванае жытло феадала — не меў у мінулым тыпалагічных прыкладаў, і быў вынікам афармлення феадальнага ладу. У аснове будовы замку ляжалі не тыя ці іншыя кампазіцыйныя прынцыпы, а схемы, вымушаныя стратэгічнымі патрабаваннямі часу і рэгіёну. Фактычным прататыпам сярэднявечнага замка лічацца бургі германцаў, у якіх схема забудаванага франкскага двара спалучана з вежай, абкружанай равамі і палісадамі. Такія вежы будавалі рымляне, а потым франкі (рэшткі захаваліся, напрыклад, у Ніжняй Саксоніі — Дрыбург, Пірмант і інш.)[5].

Эвалюцыя сярэднявечнай крапасной архітэктуры кепска паддаецца звычайнай перыядызацыі з падзелам на раманскую і гатычную. Крапасныя пабудовы сістэматычна перабудоўваліся ў адпаведнасці з наяўнымі патрэбамі, і элементы пэўнага стылю маглі з’яўляцца ў пабудове значна пазней за ўсталяванне стылю ў грамадзянскім і царкоўным будаўніцтве. Гэта значна ўскладняе як датаванне крапасных пабудоваў паводле марфалагічных прыкмет, так і аналіз геаграфічнай і храналагічнай паслядоўнасці развіцця будаўнічай думкі ў абарончым дойлідстве.[6]

З гэтай прычыны, напрыклад, да раманскай эпохі абарончыя збудаванні адносяцца не паводле кампазіцыйных, а паводле тыпалагічных і канструкцыйных прыкмет, накінутых сукупнасцю сацыялагічных, стратэгічных і тэхнічных умоваў, што панавалі ў XI—XII стст. Гарадскія ўмацаванні і развітыя феадальныя замкі адносяцца, пераважна, да гатычнай эпохі (з XIII ст.).

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ Быццё збудавання ў прыватнай уласнасці і выкарыстанне збудавання як жытла з’яўляюцца прынцыповымі адметнасцямі замку ў параўнанні з усімі іншымі падобнымі адменамі абарончых збудаванняў, як да, так і пасля эпохі замкаў.Эварт Окшотт. Рыцарь и его замок. Средневековые крепости и осадные сооружения / Пер. с англ. А. Н. Анваера [Ewart Oakeshott. Knight and his castle.]. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2007. — 206 с. ISBN 978-5-9524-2934-5. С.54,55.
  2. ↑ Военный энциклопедический словарь / Пред. Гл. ред. комиссии Н. В. Огарков. — М.: Воениздат, 1983. — 863 с. (руск.). С.264.
  3. ↑ а б Генадзь Семянчук. Да праблемы генезісу і функцыянальнага прызначэння раннесярэднявечных умацаваных паселішчаў-замкаў на тэрыторыі Беларусі // Castrum, urbis et bellum: Зборнік навуковых прац, 2002 — 421 с.
  4. ↑ Chisholm, Hugh, рэд. (1911). "Castle" . Encyclopædia Britannica [англійская] (11th ed.). Cambridge University Press.
  5. ↑ Усеагульная гісторыя…, С.50.
  6. ↑ Усеагульная гісторыя архітэктуры, С.101.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Всеобщая история архитектуры. Т.4. — Л.-М., 1966. — 693 с.
  • За́мак // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 320. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Замак&oldid=4638222"